Anemija, manjak gvožđa i vitamin C
Sideropenijska anemija nastaje zbog nedovoljne količine gvožđa u organizmu i najčešći je oblik anemije. U slučaju većeg manjka gvožđa, nadoknada hranom koja sadrži gvožđe je prespora pa se određuje uzimanje preparata gvožđa uz liječenje osnovne bolesti.
Manjak gvožđa u organizmu
Uzroci manjka gvožđa u organizmu:
- Hronična krvarenja
- Otežana apsorpcija u probavnom traktu (nakon operacije želuca, kod proljeva)
- Povećana potreba za gvožđem (u vrijeme rasta, dojenja, trudnoće)
- Nedostatak gvožđa u hrani
Potrebna količina gvožđa za odrasle muškarce iznosi 1mg, a za žene u generativnoj dobi oko 2mg. Dnevna hrana bi morala sadržavati 12 do 15 mg gvožđa, jer se pokazalo da se iz hrane resorbuje 10% gvožđa. Glavni izvor gvožđa u hrani su mahunarke (grah, soja, grašak, bob), parenhimatozni organi (jetra, slezina, pluća), žito, lisnato povrće, meso i jaja.
Vitamin C
Vitamin C (askorbatna kiselina, ranije poznata kao askorbinska kiselina) je strukturno sličan glukozi i u većine životinja se može sintetisati iz glukoze. Ljudi i drugi primati ne mogu sintetizovati vitamin C i moraju ga unositi hranom.
L-askorbatna kiselina podliježe reverzibilnoj oksidaciji i redukciji. Ovo svojstvo C vitamina je ključ razumijevanja njegove uloge kao redoks agensa biološke oksidacije. Sudjeluje u metabolizmu gvožđa, kao snažan reduktant te održava ion gvožđa i bakra u enzimima u potrebnom redukovanom obliku. C vitamin je prijeko potreban za proizvodnju kolagena i obnovu tkiva u organizmu. Nakon oralnog uzimanja vitamin C se brzo apsorbuje iz dvanaestopalačnog crijeva, gornjeg dijela tankog crijeva i kroz sluzokožu usta. Ukupna tjelesna zaliha vitamina C procijenjena je na oko 1,5 g; u dnevnoj izmjeni učestvuje 3% zaliha.
Vitamin C prolazi kroz placentu. Novorođenčad imaju viši nivo C vitamina nego majke. Vitamin C i njegovi metaboliti uglavnom se izlučuju urinom. Vitamin C se izlučuje u majčino mlijeko i ako majka uzima dovoljnu količinu, djeca koja se hrane majčinim mlijekom ne trebaju dodatnu primjenu.
Unos i metabolizam gvožđa
Osoba tjelesne težine od 70 kg ima otprilike 3,5-4 g gvožđa u organizmu. Oko dvije trećine tog gvožđa nalazi se u hemoglobinu (hemoglobinsko gvožđe). Gotovo trećina gvožđa u zdravom organizmu nalazi se u rezervama, u mononuklearno-makrofagnom sistemu, prvenstveno jetre (400 mg), koštane srži (290 mg) i slezine. Razmjerno je mali dio gvožđa, otprilike 4%, u mišićima te sudjeluje u izgradnji mioglobina (mioglobinsko gvožđe), a ostatak je gvožđe u raznim enzimima, primjerice katalazi, peroksidazama, mliječnoj dehidrogenazi i drugima (enzimsko gvožđe), gdje ga ima otprilike 40 mg, tj. oko 1 % gvožđa.
Organizam ne stvara gvožđe, stoga se ono u organizam unosi hranom. Ako ga u hrani nema dovoljno, u čovjeka se razvija manjak gvožđa tj.sideropenija. Prosječni dnevni unos hranom je od 10 do 15 mg gvožđa koje je gotovo čitavo u trovalentnom obliku, dakle u feri-spojevima. Gvožđe se u trovalentnom obliku ne može apsorbovati već se prvo mora redukovati u dvovalentni oblik, u fero- gvožđe. Izuzetak čini gvožđe u hemu (mišići, jetra). Hem se apsorbuje i tek se unutarćelijski u enterocitima oslobađa gvožđe. Prijelaz gvožđa u dvovalentni oblik odigrava se pretežno u želucu i početnom dijelu tankog crijeva, u duodenumu. Pri redukciji feri- gvožđa u fero-gvožđe solna kiselina nema uticaja; ona pomaže rastvarati hranu, ali ne utiče na redukciju gvožđa.
Gvožđe koje se u želucu redukuje u dvovalentni oblik, pod uticajem reduktivnih tvari, poput vitamina C, apsorbuje se u želucu, u duodenumu do sredine tankog crijeva. Gvožđe ulazi u ćelije crijevnog epitela (enterocite) i iz tih ćelija prelazi u cirkulaciju. Ako su zalihe gvožđa prazne, gvožđe se ne zadržava u ćelijama epitela crijeva već odmah prelazi u plazmu; ako su pune, gvožđe koje je ušlo u plazmu ne može se prenijeti u rezerve već se transferinom vraća u enterocite i počinje taložiti u tim ćelijama kao feritin (spoj proteina apoferitina i trovalentnog gvožđa). Stepen zasićenosti enterocita feritinom djeluje kao sluzokožna barijera daljnjoj apsorpciji gvožđa.
Tokom dana vrijednosti gvožđa u serumu padaju pa ga uvečer ima otprilike 25 % manje u cirkulaciji nego ujutro. Taj je ciklus obrnut u osoba koje rade noću. Kad je gvožđe ušlo u organizam i u cirkulaciju, ono prije svega odlazi u koštanu srž, gdje je potreba za njim najveća; tamo se izgrađuje hemoglobin i stvaraju eritrociti. Transferin prenosi gvožđe na svojim polovima. Predaje ga eritroblastu, tako da se veže na transferinski receptor i molekula se pinocitozom unosi u ćeliju.
Oslobođeno se gvožđe u mitohondrijima ugrađuje u hem. Svaki se dan stvara oko 6 grama hemoglobina, za što je potrebno 20 mg gvožđa. Ostalo neiskorišteno gvožđe (oko 30%) služi kao rezervno gvožđe. U zalihama se gvožđe čuva vezano s feritinom i hemosiderinom. Feritin je u vodi topljivi kompleks gvožđa i proteina molekularne mase 465 000. U normalnim uslovima gotovo se svo rezervno gvožđe nalazi u obliku feritina, pri nagomilavanju gvožđa u organizmu količina hemosiderina raste. Gvožđe je u feritinu i hemosiderinu u feri-obliku. Mobilizuje se iz kompleksa redukcijom pomoću vitamina C u fero-oblik, a ceruloplazmin katalizuje oksidaciju gvožđa u feri-oblik za vezanje na transferin u plazmi.
Potrebe organizma za gvožđem
Organizam vrlo racionalno gospodari gvožđem. Gvožđe koje je jedanput ušlo u organizam praktički više iz organizma ne može izići fiziološkim putem. Potrebe organizma za gvožđem stoga su malene. To vrijedi, međutim samo za odrasla muškarca, u žena je u dobi fertiliteta gubitak veći, jer žena svaki mjesec menstruacijom gubi gvožđe. Stoga se metabolizam gvožđa u žene i muškarca razlikuju. Gubitak gvožđa u muškarca iznosi u prosjeku 1,0 mg u dvadeset i četiri sata, a u žene oko 2 mg. Iz toga proističe da je dnevna potreba za gvožđem kod žena gotovo dvostruka, i iznosi 2,0-2,5 mg. U žene treba uzeti u obzir i trudnoću. Svaka normalna trudnoća za ženu je dalji gubitak od kojih 300 mg gvožđa (krvarenje pri porođaju i placentarno gvožđe), ne računajući 400 mg gvožđa za fetus, što se kompenzuje izostankom menstrualnog krvarenja za vrijeme trudnoće.
Kako žena treba više gvožđa od muškarca, razumljivo je da među ženama nailazimo na veći broj sideropenija i sideropenijskih anemija. Svakodnevno miješana hrana prosječnog čovjeka sadrži od 10 do 15 mg gvožđa. Čovjek, međutim, iskorištava samo 10-15% gvožđa iz hrane, što znači da iz normalne, miješane hrane apsorbuje 1,0-1,5 mg gvožđa. Zdravi muškarac koji se normalno hrani ne može, prema tome, postati ni sideropeničan ni anemičan, jer prima i apsorbuje dovoljno da nadoknadi dnevni gubitak od 1,0 mg gvožđa. Sideropenija kod žene ne mora značiti bolest, u većini je slučajeva ona je nesrazmjera između količine gvožđa koju žena gubi za vrijeme menstruacije i gvožđa što ga prima i iskorištava iz hrane.
Tekst preuzet s plivazdravlje.hr