Pušenje i kašalj
Pušenje duvanskih proizvoda, uprkos dobro poznatoj štetnosti za ljudsko zdravlje, najraširenija je zavisnost. Tome zasigurno doprinosi činjenica da je pušenje socijalno prihvatljivo, legalno i lako dostupno, te da se zdravstveni problemi koji su povezani s njime obično javljaju nakon duže, nerijetko dugogodišnje izloženosti.
Cigarete i ostali duvanski proizvodi
Pušenje cigareta je najučestaliji oblik konzumacije duvana. Duvanu se u cigaretama dodaje cijeli niz pomoćnih materija u svrhu poboljšanja okusa i izgaranja, povezivanja sastojaka, vlaženja i konzervisanja, a izgaranjem nastaje duvanski dim koji sadrži više hilja hemijskih spojeva uključujući brojne inhalacijske iritanse, toksine i kancerogene (npr. ugljen monoksid i dioksid, azotni oksid, nikotin, policiklički aromatski ugljikovodici, aldehidi, aromatski amini, nitrozamini, benzen, metanol, teški metali…). Osim sveprisutnog pušenja cigareta i značajno manje zastupljenog pušenja lula i cigara, zadnjih godina sve popularnije postaje pušenje marihuane i nargile, odnosno tzv. vodene lule, pogotovo među adolescentima i mlađom odraslom populacijom za koje ono često predstavlja povremenu ili redovnu društvenu aktivnost. Jednako tako sve veći interes potencijalnih korisinika u zadnje vrijeme pobuđuju i e-cigarete, o čemu će riječi biti nešto kasnije.
Pušenje i ljudsko zdravlje
Pušenje duvanskih proizvoda uopšteno negativno djeluje na zdravlje pojedinca, loše utiče na praktično svaki sistem organa u tijelu, dokazano uzrokuje mnoge bolesti i povećava smrtnost s time da je najveći broj smrtnih slučajeva povezanih s pušenjem preuranjen i preventabilan, odnosno pojednostavljeno rečeno mogli su se izbjeći ili odgoditi da osoba nije pušila. S obzirom na inhalacijski put primjene za očekivati je da će pušenje imati najlošije posljedice upravo na sistem organa za disanje pa se tako ono povezuje s razvojem različitih respiratornih bolesti kao što su hronični bronhitis, hronična opstruktivna bolest pluća (KOPB), bronhiektazije, karcinomi sistema za disanje (grla, traheje, bronha i pluća), povećava sklonost respiratornim infekcijama te predstavlja rizični faktor za pojavu nekih intersticijskih bolesti pluća (npr. idiopatska plućna fibroza, deskvamativna intersticijska pneumonija, respiratorni bronhiolitis s intersticijskom pneumonijom, histiocitoza Langerhansovih stanica). Osim toga pušenje može smanjiti kontrolu simptoma nekih drugih respiratornih bolesti za koje nije direktno odgovorno, kao što je to slučaj sa astmom. Pored svih ovih loših uticaja na respiratorno zdravlje, pušenje ima negativne efekte i na druge sisteme organa pa tako predstavlja rizični faktor za razvoj koronarne bolesti srca (npr. angina pektoris, infarkt srca), moždani udar, aterosklerotsku bolest perifernih krvnih žila, karcinome izvan sistema organa za disanje (mokraćni mjehur, bubrezi, usna šupljina, jednjak, želudac, debelo crijevo, gušterača, jetra), pogoduje bolestima zubi i zubnog mesa, negativno utiče na reproduktivno zdravlje (smanjuje plodnost i žene i muškarca, povećava rizik za komplikacije u trudnoći kao i zdravstvene probleme novorođenčadi), smanjuje koštanu gustoću, povećava rizik za pojavu šećerne bolesti tip 2 te nekih očnih bolesti (npr. katarakta, senilna makularna degeneracija).
E-cigarete
Pored klasičnih duvanskih proizvoda na tržištu su se posljednjih godina pojavile e-cigarete koje ne sadrže duvan, ali sadrže nikotin, arome (pod tim nazivom su obuhvaćeni različiti hemijski spojevi), otapala (propilen-glikol, glicerol), a po potrebi i druge hemijske materije (npr. kanabinoide). E-cigarete poklonike uglavnom pronalaze među pušačima klasičnih cigareta koji pokušavaju prestati pušiti, te među mlađom populacijom, ponajviše u Sjevernoj Americi i zapadnoevropskim zemljama, s time da su slični trendovi sve aktuelniji i kod nas. Podaci o konzumaciji e-cigareta među američkom omladinom ukazuju na stalni porast zadnjih godina; tako je 2017.godine 11% američkih srednjoškolaca izjavilo da je pušilo e-cigarete u zadnjih mjesec dana, dok je 2019. isto je izjavilo njih čak 27.5%. Takav trend s opravdanjem izaziva zabrinutost javnozdravstvenih službi ne samo zbog opasnosti razvoja zavisnosti u mladoj populaciji, nego i zbog drugih zdravstvenih posljedica. Opšte je uvriježeno mišljenje da su e-cigarete manje štetne za ljudsko zdravlje s obzirom na to da ne sadrže štetne produkte sagorijevanja duvana koji nastaju kod pušenja klasičnih cigareta i drugih duvanskih proizvoda, međutim sve je više dokaza o negativnim efektima e-cigareta na respiratorni i kardiovaskularni sistem, a s obzirom na to da su relativno kratko na tržištu posljedice njihove dugotrajne konzumacije još su nepoznanica. Iako e-cigarete zasigurno sadrže manje toksičnih materija nego klasične cigarete, one i dalje sadrže niz potencijalno štetnih supstanci u samoj e-tekućini i još više u aerosolu koji nastaje njezinim zagrijavanjem (uključujući tu i neke teške metale), a osim toga s obzirom na to da sadrže nikotin redovnom konzumacijom jednako tako mogu dovesti do zavisnosti kao i klasične cigarete.
Medicinska nadzorna tijela, u prvom redu američki „Center for Disease Control and Prevention“ (CDC) i “U.S. Food and Drug Administration“ (FDA) s posebnom pažnjom prate i istražuju pojavu većeg broja slučajeva težih oblika akutne respiratorne bolesti kod mahom mlađih i inače zdravih konzumenata e-cigareta, koji su zabilježeni u Sjedinjenim Američkim Državama (SAD) od sredine 2019. g. Bolest je dobila naziv EVALI od engl. „e-cigarete, or vaping, product use-associated lung injury“ i najveći broj slučajeva je zablježen u SAD-u gdje je od 03/2019 do 02/2020 prijavljeno 2807 bolesnika s EVALI, od toga 68 sa smrtnim ishodom. Na temelju dosadašnjih saznanja većina oboljelih je konzumirala e-cigarete s tetrahidrokanabinolom (THC) uglavnom nabavljene iz neformalnih izvora ili online kupovinom, a supstanca odgovorna za razvoj EVALI najvjerovatnije je vitamin E acetat koji se u e-cigaretama s THC-om koristio kao aditiv.
Respiratorni simptomi pušača
Kada se govori o respiratornim problemima pušača, bez obzira na to da li se radi o korisnicima klasičnih duvanskih proizvoda ili e-cigareta, najčešći simptom na koji se pušači ili njihova okolina žale jest kašalj. Kod pušača početnika kašalj se može javljati za vrijeme samog pušenja kao reakcija na brojne iritirajuće materije u udahnutom dimu, međutim s nastavkom pušenja ta vrsta kašlja s vremenom obično prestaje. S druge strane, veliki broj dugogodišnjih pušača razvije hronični, obično produktivni kašalj koji je najzraženiji u jutarnjim satima i često se naziva „pušačkim kašljem“. Naime, uslijed opetovane izloženosti duvanskom dimu povećava se broj i funkcija ćelija i žlijezda u sluznici bronhija koje su odgovorne za produkciju sluzi (tzv. vrčaste stanice i submukozne žlijezde), što dovodi do stvaranja veće količine sluzi u donjim disajnim putevima koja se više ne može efikasno odstraniti uobičajenim mehanizmima (tzv. mukocilijarnim klirensom), već tu nakupljenu sluz osoba mora iskašljati. Budući da se tokom noći, dok osoba spava, nakupi veća količina sluzi, ujutro nakon buđenja dolazi do pojačanog iskašljavanja. Ponekad je sluz gusta, pogotovo ako osoba ne pije dovoljno tekućine, pa ju je teško iskašljati. Ako osoba produktivno kašlje 3 ili više mjeseca godišnje barem 2 godine zaredom bez drugog poznatog uzroka, onda govorimo o hroničnom bronhitisu i smatra se da više od 40% dugogodišnjih pušača razvije hronični bronhitis. Osobe s hroničnim bronhitsom su sklonije infekcijama disajnih puteva od kojih treba ozbiljnije shvatiti i pravovremeno liječiti infektivne egzacerbacije hroničog bronhitisa i upale pluća. U takvim infekcijama bolesnik primjećuje da kašlje značajno više nego inače, iskašljava veću količinu sluzi, a iskašljaj, koji je inače proziran ili bijele boje, sada postaje žute, zelene ili smeđkaste boje. Uz navedene simptome često se još javljaju i opšte loše osjećanje, povišena tjelesna temperatura, simptomi upale gornjih disajnih puteva (npr. grlobolja, pojačana sekrecija iz nosa), a ponekad i osjećaj zaduhe te piskanje, pritisak i/ili bolovi u prsima. U slučaju ovakve kliničke slike bolesnik se treba javiti ljekaru.
KOPB i pušenje
Oko 15-20% sadašnjih i bivših pušača obolijeva od hronične opstruktivne plućne bolesti – KOPB-a, s time da su rizičniji oni s dugogodišnjim pušačkim stažem i oni koji već imaju simptome hroničnog bronhitisa tj. hronični kašalj. Bolesnici s KOPB-om prilikom disanja imaju smanjen protok zraka kroz bronhije koji su suženi zbog upale, ožiljnih promjena i nakupljene sluzi, a izmjena respiracionih gasova u plućima je otežana zbog promijenjene strukture plućnog parenhima (emfizem). Glavni simptomi KOPB-a su kašalj, češće produktivan uz iskašljavanje manje ili veće količine sluzi, te zaduha s posljedičnim slabijim podnošenjem fizičkih napora, a neki bolesnici se žale i na povremeni pritisak i piskanje u prsima. S napredovanjem bolesti navedeni respiratorni simptomi postaju sve intenzivniji, a uz to se još mogu javiti i simptomi od strane drugih sistema organa.
Kada pušač koji kašlje mora na liječnički pregled
Hronični bronhitis i KOPB su najčešće bolesti sistema organa za disanje kod pušača, međutim, kao što je već ranije navedeno, pušači mogu oboljeti i od drugih respiratornih bolesti, a kašalj je u većini njih glavni simptom. Zbog toga kašalj kod pušača treba shvatiti ozbiljno i učiniti osnovnu dijagnostičku obradu koja obuhvata rendgensko snimanje pluća, osnovne laboratorijske nalaze uključujući kompletnu i diferencijalnu krvnu sliku i C-reaktivni protein, spirometriju s bronhodilatacijskim testom radi procjene plućne funkcije, a zavisno od karaktera kašlja i dobijenim nalazima ljekar može preporučiti i neke dodatne pretrage (npr. mikrobiološku analizu iskašljaja, CT prsnog koša, dodatne testove plućne funkcije i dr). Ako se kod pušača s hroničnim kašljem navedenom obradom isključe druge teže respiratorne bolesti, a postavi dijagnoza „samo“ hroničnog bronhitisa, važno je da takva osoba dalje prati svoj kašalj te da reagira u slučaju promjene njegovog karaktera (intenzitet i učestalost kašlja, količina i boja iskašljaja) ili ako se jave neki novi simptomi (npr. zaduha u naporu ili mirovanju, piskanje u prsima, bolovi/pritisak u prsima, povišena tjelesna temperatura, gubitak na težini i dr). U tom je slučaju ponovno potrebno potražiti ljekarsku pomoć.
Preporuka svim pušačima je, bez obzira na to da li kašlju ili ne, da čim prije prestanu pušiti. Danas pušačima stoje na raspolaganju različiti oblici pomoći u procesu odvikavanja od pušenja uključujući dobro organizovane škole nepušenja i medikamentoznu potporu, ali najvažnija od svega je odluka samog pojedinca!
Tekst preuzet s plivazdravlje.hr